Σχολικός Εκφοβισμός (Bullying): το Θύμα, ο Θύτης & οι άλλοι…

Ο Σχολικός Εκφοβισμός (bullying) είναι ένα φαινόμενο που απασχολεί τόσο τους γονείς όσο και την κοινωνία στο σύνολο της. Πολλά λέγονται, ακόμα περισσότερα γράφονται, μα μοιάζει να παραμένει εκτός ελέγχου. Τελικά είναι ευθύνη των γονέων ή των εκπαιδευτικών; Μοιάζει συχνά να είναι ο ελέφαντας μέσα στο δωμάτιο, που όλοι ξέρουν πως υπάρχει αλλά κανείς δεν αντέχει να τον δει.

Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Ποια σημάδια πρέπει να προσέξουν οι γονείς; Πώς επηρεάζεται η ψυχολογία του παιδιού; Ποιος είναι ο θύτης, ποιος το θύμα και ποιοι οι θεατές; Ποιος είναι ο ρόλος μου ως γονέας; Τι ευθύνη έχουν οι εκπαδευτικοί; “Η ηθελημένη, συνειδητή επιθυμία να πληγώσεις ένα άλλο άτομο. Μπορεί να είναι περιστασιακό και να έχει μικρή διάρκεια ή μπορεί να είναι συστηματικό και διαρκές.” Tattum (1989)

Τι είναι ο Σχολικός Εκφοβισμός;

Η εκφοβιστική συμπεριφορά είναι μια συνειδητή επιθετική πράξη, στάση ή χειρισμός εναντίον ενός ατόμου ή αριθμών ατόμων. Διαρκεί για σύντομη χρονική περίοδο ή για ολόκληρα χρόνια. Το παιδί – δράστης, έχει σκοπό να βλάψει το παιδί – στόχο, βασισμένο στην αδυναμία που παρουσιάζει. Συνήθως, αδιαφορεί ή δε φοβάται για τις συνέπειες.

“Ένας μαθητής είναι θύμα εκφοβισμού, όταν εκτίθεται επανειλημμένα για ένα χρονικό διάστημα σε αρνητικές ενέργειες που εκτελούνται από έναν ή περισσότερους μαθητές. Μία ενέργεια θεωρείται αρνητική όταν κάποιος σκόπιμα βλάπτει ή επιχειρεί να βλάψει ή να ταλαιπωρήσει κάποιον άλλον.” Olweus (1993)

Με τον όρο «αρνητική πράξη», αναφερόμαστε στο άτομο το οποίο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε ένα άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους. Η χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης, διατυπώνει ο Olweus στον ορισμό του, μπορεί να αναφέρεται στα ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος.

Όταν αναφερόμαστε στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, δε μιλάμε για μία απλή διαφωνία μεταξύ δύο παιδιών στο σχολικό περιβάλλον. Το «πείραγμα» αυτό συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων. Η εκφοβιστική συμπεριφορά, έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τον δράστη να υπερέχει συνήθως του παιδιού – στόχου, σε ό,τι αφορά στη σωματική δύναμη. Θεωρείται μία σκόπιμη συμπεριφορά και συχνά επαναλαμβάνεται. Ο εκφοβισμός εμπλέκει άτομα που δεν είναι φίλοι. Το «πείραγμα» λοιπόν, μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν διαρκεί καιρό και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν χαρακτηρίζονται από χιούμορ και δε γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού.

Είναι πλέον αποδεδειγμένο πως η χρόνια θυματοποίηση έχει ως απόρροια ψυχολογικές συνέπειες. Παρατηρούμε συμπεριφορές όπως η υπερβολική αναστολή, η μοναξιά, το άγχος και η κατάθλιψη. Τα σημάδια του εκφοβισμού είναι σπάνια εμφανή. Καθώς σωματική κακοποίηση θα παρατηρήσουμε σε ακραίες περιπτώσεις, χρειάζεται να παρατηρούμε κατά βάση αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού.

Ενδεικτικά σημάδια που πρέπει να μας επιστήσουν την προσοχή:

• Άρνηση να βγει για διάλειμμα

• Άρνηση να πάει στο σχολείο ή να συμμετάσχει σε εξωσχολικές δραστηριότητες

• Μειωμένο ενδιαφέρον για τα μαθήματα

• Φαίνεται αγχωμένο, τρομαγμένο ή ότι βρίσκεται σε ένταση κι εγρήγορση

• Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση και κάνει αρνητικά ή υποτιμητικά σχόλια για τον εαυτό του/της

• Παραπονιέται συχνά για σωματικούς πόνους χωρίς ιατρική αιτιολογία

• Προσκολλάται στον εκπαιδευτικό

• Μοιάζει μοναχικό ή απομονωμένο

• Εμφανίζει δυσκολίες στον ύπνο

• Εμφανίζει απώλεια όρεξης / γυρίζει από το σχολείο πολύ πεινασμένο

• Αλλάζει τον δρόμο προς και από το σχολείο

• Κλαίει συχνά

• Αποσύρεται από φίλους και κοινωνικές δραστηριότητες

• Ιδιαίτερα νευρικό μετά τη χρήση Η/Υ ή αποφεύγει να τα χρησιμοποιήσει ξαφνικά

Είναι ο σχολικός εκφοβισμός ένα κοινωνικό φαινόμενο που πρέπει να μας ανησυχεί;

Τα παιδιά – θύματα σχολικού εκφοβισμού θα παρατηρήσουμε πως είναι απομονωμένα, με ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες και ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως διαταραχές ύπνου, πονοκέφαλο κ.λπ. Όλο και συχνότερα, μέσω των ΜΜΕ, γινόμαστε πλέον μάρτυρες απόπειρων αυτοκτονίας, ως αποτέλεσμα της ανυπόφορης ψυχολογικής πίεσης που βιώνουν και του συναισθηματικού τους αδιέξοδου.

Με την πάροδο του χρόνου, οι έρευνες δείχνουν πως τα παιδιά θύτες, τα παιδιά που ασκούν εκφοβισμό, έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάζουν και άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Είναι πιθανό να εμπλακούν σε κλοπές και βανδαλισμούς, καθώς εμφανίζεται ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στο σχολείο και της εγκληματικότητας σε μεγαλύτερες ηλικίες. Είναι επίσης πολύ πιθανό, να διακόψουν το σχολείο και να απομακρυνθούν από το οικογενειακό περιβάλλον.

Τα 5 χαρακτηριστικά του Σχολικού Εκφοβισμού

• Η πρόθεση του δράστη να βλάψει (όταν ο στόχος είναι η υποτίμηση και η αναστάτωση, τότε θεωρείται θυματοποίηση).

• Η πρόκληση βλάβης (σωματικής/ψυχολογικής) στο θύμα – δέκτη της επιθετικής συμπεριφοράς.

• Περιλαμβάνει άμεσους και έμμεσους τύπους.

• Η επανάληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.

• Η ασυμμετρία της δύναμης (λόγω ηλικίας, σωματικής διάπλασης ή ψυχικής αντοχής του θύτη).

Μορφές Σχολικού Εκφοβισμού​

• Άμεση/ Σωματική: χτυπάω, κλωτσάω, σπρώχνω, φτύνω, βάζω τρικλοποδιά, κλέβω, κρύβω, καταστρέφω πράγματα.

• Άμεση/ Λεκτική: κοροϊδεύω, προσβάλλω, βρίζω, κάνω σεξουαλικά υπονοούμενα/χειρονομίες .

• Έμμεση/ Κοινωνική: εκβιάζω, απειλώ με σωματική βία και απαιτώ χρήματα ή πράγματα, διαδίδω φήμες, απομονώνω κοινωνικά, προδίδω μυστικά, προσβλητικά γκράφιτι.

• Διαδικτυακός σχολικός εκφοβισμός (Cyber Bulling): μέσω κινητού τηλεφώνου, διαδικτύου, προσβολές, δυσφήμιση, απειλές, κοινωνική απομόνωση, δημοσιοποίηση πληροφοριών/φωτογραφιών (fotobullying), ψεύτικη ταυτότητα για εκμαίευση πληροφοριών και γελοιοποίηση, σεξουαλική παρενόχληση.

Κριτήρια σοβαρότητας του Σχολικού Εκφοβισμού, επίπεδα έντασης & παρέμβαση.

Οι παράμετροι που καθορίζουν την σοβαρότητα είναι οι εξής:

• Η φύση της συμπεριφοράς: από το άκακο πείραγμα στην σωματική επίθεση

• Η διάρκεια σε βάθος χρόνου: πόσο καιρό έχει κρατήσει

• Η συχνότητα: πόσο συχνά συμβαίνει

• Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης

Τα επίπεδα έντασης του φαινομένου καθορίζονται από εξής 3 στάδια:

• Άσχημα πειράγματα, συστηματικός αποκλεισμός, απειλές, χαμηλής έντασης σωματική βία

• Ενοχλητικά πειράγματα, πλάκες, βρισιές, περιστασιακό αποκλεισμό

• Σοβαρές επιθέσεις, τρομοκρατία, κοινωνική απομόνωση

Παράγοντες που λαμβάνουμε υπόψιν για την μέθοδο παρέμβασης

• Η διάρκεια των επεισοδίων

• Η σοβαρότητα

• Το πλαίσιο στο οποίο εξελίσσονται

• Η ηλικία παιδιού (θύτης/θύμα/θεατές)

• Η προσωπικότητα του παιδιού (θύτης/θύμα/θεατές)

• Η συναισθηματική κατάσταση παιδιού (θύτης/θύμα/θεατές)

• Το οικογενειακό /σχολικό περιβάλλον του παιδιού (θύτης/θύμα/θεατές)

Σχολικός Εκφοβισμός: Ποιά είναι τα αίτια;

Οι ενήλικες (εκπαιδευτικοί, κηδεμόνες, φροντιστές) έχουν ευθύνη. Η έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης και η μη διαθεσιμότητα τους, σε σχέση με τη διαχείριση συναφών κρίσεων, η άρνηση αποδοχής και η αποφυγή, δρουν αρνητικά. Η απουσία φροντίδας και υποστήριξης μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, η έλλειψη ισορροπίας των σχέσεων και των ρόλων των γονέων, οι οικογενειακές συγκρούσεις και ζητήματα παραμέλησης και κακοποίησης, ωθούν το παιδί να γίνει θύτης, ή θύμα.

Διαβάστε επίσης Παιδική κακοποίηση: Δεν αρκεί μόνο η συγκίνηση

Η ανάγκη των γονέων αλλά και των εκπαιδευτικών για σχολική επιτυχία, απαιτώντας από το παιδί να γίνει κάτι που θέλουν εκείνοι, αυξάνει το στρες και το ωθεί σε μετάθεση του θυμού του. Σημαντικό ρόλο επίσης στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, ως ένας ενισχυτικός παράγοντας, παίζει η συμμετοχή σε σχολικές και εξωσχολικές εκδηλώσεις. Με τον τρόπο αυτό το παιδί νιώθει πως είναι ικανό να ανήκει σε διαφορετικά πλαίσια, πως το αποδέχονται και μέσα από τις συναναστροφές με τους συνομηλίκους του αντιλαμβάνεται τα όρια του.

Άλλοι παράγοντες είναι επίσης:

• Το φύλο

• Η εθνικότητα

• Η οικονομική κατάσταση της οικογενείας

• Απώλεια ή πένθος

• Η έκθεση σε τηλεοπτική βία ή βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια

• Ο φόβος για απώλεια εξουσίας

Ποιος είναι ο θύτης & ποιος το θύμα στον εκφοβισμό;

Τα χαρακτηριστικά του παιδιού - θύτη

• Επιθετική συμπεριφορά προς άλλους ανθρώπους και ζώα

• Αυταρχική, δεσποτική και χειριστική συμπεριφορά για να πετύχει αυτό που θέλει

• Επιστρέφει σπίτι με επιπλέον αντικείμενα ή χρήματα που δεν μπορεί να αιτιολογήσει την προέλευσή τους

• Μυστικοπαθής στάση αναφορικά με τα αντικείμενα που κατέχει, τις δραστηριότητες που κάνει και τις περιπλανήσεις/βόλτες του/της

• Απογοητεύεται εύκολα κι αντιδρά έντονα

• Θυμώνει εύκολα κι έντονα, δυσκολεύεται να χειριστεί τις ματαιώσεις

• Εμπλέκεται σε καβγάδες, συχνά τους ξεκινά, αλλά κατηγορεί άλλους για αυτούς

• Δυσκολεύεται να αναλάβει την ευθύνη των πράξεών του/της

• Έχει έντονη ανάγκη να κυριαρχεί στους υπόλοιπους

• Συναναστρέφεται με παιδιά που συμπεριφέρονται βίαια κι επιθετικά ή με αρκετά νεότερα παιδιά

• Θεωρεί ότι η επιθετική συμπεριφορά είναι ο κατάλληλος τρόπος για την επίλυση διαφορών και συγκρούσεων

• Τείνει να μιλάει και να συμπεριφέρεται άσχημα

Τα χαρακτηριστικά του παιδιού - θύματος

• Μαθητές που διαφέρουν από τους άλλους (καταγωγή, θρήσκευμα, εξωτερικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερες ικανότητες, σεξουαλική προτίμηση)

• Δεν έχουν στερεοτυπική αρρενωπή ή θηλυκή συμπεριφορά

• Προέρχονται από διαταραγμένο περιβάλλον

• Πάσχουν από κάποια ασθένεια

• Έχουν καλή ή κακή σχολική επίδοση

• Βρίσκονται σε στάδιο μετάβασης ή προσαρμογής σε νέο σχολικό περιβάλλον

• Είπαν ή έκαναν κάτι ή και τίποτα (αποδιοπομπαίος τράγος)

Σχολικός Εκφοβισμός: Ποιοί είναι οι θεατές;

Βάση ερευνών στον ενήλικο πληθυσμό, τα ευρήματα δείχνουν πως αρκετοί άνθρωποι έχουν έρθει αντιμέτωποι, ως παιδιά, με μια «έκδηλη» ή «κρυφή» μορφή θυματοποίησης, για μία ή περισσότερες φορές. Όπως επίσης, αρκετοί είναι εκείνοι που έχουν υπάρξει ως «παρατηρητές» στο σχολικό περιβάλλον.

Τα υπογκρούπ των θεατών

• Οι βοηθοί: πιθανόν υπέστησαν βία και τελούν υπό τις διαταγές του αρχηγού. Μπορεί να ασκούν κι αυτοί εκφοβισμό αλλά γίνονται εύκολα αντιληπτοί

• Οι ενισχυτές: αμφιθυμική συμπεριφορά. Νιώθουν άβολα αρχικά, αλλά μετά ικανοποιούνται με αυτά που γίνονται.

• Οι ‘απέξω΄: η μεγαλύτερη ομάδα μαθητών. Δεν ασκούν βία, απέχουν και δεν παρεμβαίνουν.

• Οι υπερασπιστές: αντιστέκονται σε αυτούς που ασκούν βία και υπερασπίζονται το άτομο που υφίσταται την βία.

(Salmivalli, 1999)

Διαβάστε επίσης Εφηβεία: Προκλήσεις και Κίνδυνοι για τους Γονείς

Γονείς & Σχολικός Εκφοβισμός

Τα παιδιά σε κάθε περίπτωση έχουν ανάγκη από την υποστήριξη των γονέων τους. Είναι σημαντικό να είμαστε ενεργοί ακροατές για το παιδί μας. Να δείξουμε έμπρακτα πως το κατανοούμε και πως μπορούμε να είμαστε εκεί, ως σύμμαχοι.

Με γνώμονα τον φόβο και τη ντροπή, τα παιδιά που είναι θύματα συχνά αποκρύβουν από τους γονείς τους το βίωμα τους. Φοβούνται τις αντιδράσεις τους ή και πολύ συχνά την απόρριψη τους και την άρνηση της πραγματικότητας τους. Ο πιο σημαντικός στόχος ενός γονέα, είναι να καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του παιδιού και να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση του.

Τι χρειάζεται να κάνω ως γονέας αν:

Το παιδί μου είναι θύμα.

• Παρατηρήστε τη συμπεριφορά: τι, πότε, πού & γιατί συμβαίνει

• Παρατηρήστε την δική σας συμπεριφορά. Θυμηθείτε ότι τα παιδιά μιμούνται τους γονείς τους

• Επιδείξτε εσείς με συνέπεια τις συμπεριφορές που θέλετε να υιοθετήσει το παιδί σας

• Επικοινωνήστε στο παιδί σας τα συναισθήματα των άλλων

• Εξηγήστε στο παιδί σας την αξία της ενσυναίσθησης, του σεβασμού και της αποδοχής της διαφορετικότητας

• Μιλήστε στο παιδί σας για τη διαφορά ανάμεσα στην επιθετική, παθητική και διεκδικητική συμπεριφορά

• Επιβλέπετε τις παρέες του/της και συζητάτε σχετικά με αυτές

• Ενισχύστε το παιδί σας στο να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του/της

• Υιοθετήστε ένα δημοκρατικό αλλά σαφώς οριοθετημένο και συνεπές τρόπο συνδιαλλαγής μαζί του/της

• Βοηθήστε το στην αναγνώριση, έκφραση και διαχείριση των συναισθημάτων

• Κουβεντιάστε με τον εκπαιδευτικό

Το παιδί μου είναι θύτης.

• Προσπαθήστε να μην κατακλυστείτε από τις δικές σας συναισθηματικές αντιδράσεις – Ακούστε το παιδί σας με προσοχή κι ενσυναίσθηση

• Διαβεβαιώστε το ότι είστε δίπλα του/της κι ότι μπορείτε να το βοηθήσετε

• Ζητήστε του να σας περιγράψει με λεπτομέρειες τί συμβαίνει (πώς, πού, πότε, συνθήκες)

• Ρωτήστε το πώς έχει ήδη αντιδράσει & πώς σκέφτεται να το χειριστεί από εδώ και πέρα

• Οργανώστε μαζί του/της ένα σχέδιο δράσης: εξηγήστε πως ο θυμός/φόβος τροφοδοτούν την συμπεριφορά εκφοβισμού

• Τσεκάρετε μαζί του/της καθημερινά τί συνέβη – Δώστε του/της χρόνο να δοκιμάσει τις νέες στρατηγικές

• Βοηθήστε το να καταλάβει τη σκοπιμότητα των συμπεριφορών εκφοβισμού & ενισχύστε τις επαφές του/της με άλλα παιδιά της τάξης

• Ενθαρρύνετε τη συμμετοχή σε εξωσχολικές δραστηριότητες: ενδυναμώνουν τις κοινωνικές του/της δεξιότητες και την αυτοπεποίθησή του/της

• Ενισχύστε το στο να ζητήσει βοήθεια από συμμαθητές & δασκάλους

• Επικοινωνήστε με το σχολείο

Το παιδί μου είναι θεατής.

• Διαπιστώστε τι σκέφτεται & πώς αισθάνεται

• Δώστε στη συμπεριφορά τις πραγματικές της διαστάσεις: τονίστε τον κακοποιητικό της χαρακτήρα, εξηγήστε γιατί δεν είναι ανεκτή από κανέναν & για κανέναν και πώς τροφοδοτείται από τους παρευρισκόμενους

• Καλέστε το να μπει στη θέση του παιδιού που εκφοβίζεται

• Διερευνήστε μαζί του/της τρόπους δράσης που δεν βάζουν σε κίνδυνο την ασφάλειά του/της

• Διευκρινίστε τη διαφορά «μαρτυράω» ≠ «καλώ ενισχύσεις»

• Ενθαρρύνετέ το να εκφράζει την αποδοκιμασία του/της με ασφαλείς τρόπους

• Ενισχύστε το να συναναστρέφεται τα παιδιά που εκφοβίζονται

• Ενημερώστε το ότι θα πρέπει να ενημερωθεί το σχολείο

Σχολείο & Σχολικός Εκφοβισμός

Το σχολικό πλαίσιο είναι μία μικρογραφία του κοινωνικού συνόλου, έχει το δικό του μερίδιο ευθύνης στην επιδιόρθωση των δυσλειτουργικών συμπεριφορών των παιδιών. Χρειάζεται διαθεσιμότητα τόσο από τους γονείς, όσο και από τους εκπαιδευτικούς για συνεργασία όσον αφορά την παρέμβαση στα κρούσματα σχολικού εκφοβισμού αλλά και την ψυχοσυναισθηματική ενίσχυση, τόσο του θύματος και του θύτη, όσο και των θεατών.

Διαβάστε επίσης Διαφορετικότητα & Αποδοχή στο Σχολικό Περιβάλλον

Πώς μπορούν να το διαχειριστούν οι εκπαιδευτικοί:

• Ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των παιδιών – θυμάτων

• Ανάπτυξη στρατηγικών βοήθειας του παιδιού – θύματος: π.χ. σύνδεσή του με συμμαθητές που δεν έχουν προβλήματα και είναι αποδεκτοί από τα άλλα παιδιά

• Χρήση εναλλακτικών τρόπων προσέγγισης των παιδιών θυμάτων (θεατρικά παιχνίδια, γραπτή έκφραση ιστοριών, ζωγραφιών) ώστε να εκφράσουν τα συναισθήματά τους

• Χρήση συγκεκριμένων κωδίκων επικοινωνίας μέσα στη τάξη, σαφής και εκ των προτέρων οριοθέτηση των αποδεκτών συμπεριφορών, των απαγορεύσεων και των ανάλογων ποινών

• Συνεργασία/συμβουλευτική εποπτεία από ειδικούς για την υποστήριξη των παιδιών – θυμάτων και παιδιών – δραστών

• Να ευαισθητοποιεί τους γονείς για το πρόβλημα, στις ατομικές και στις ομαδικές συνεργασίες

• Να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ένταξη στη σχολική ομάδα των νεοφερμένων μαθητών ή των μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες

• Να ασκεί ουσιαστική εποπτεία των χώρων του σχολείου στους οποίους πιθανολογείται εκδήλωση εκφοβισμού και βίας μεταξύ των μαθητών

Αν παρατηρήσετε κάτι από τα παραπάνω, ακόμα και αν δεν αφορά άμεσα το δικό σας παιδί, κρίνεται απαραίτητο να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας ή/και στους κάτωθι φορείς.

Δίκτυο Πρόληψης & Αντιμετώπισης των Φαινομένων Σχολικής Βίας & Εκφοβισμού European Antibullying Network

Δεν μένουμε παρατηρητές στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού!

Βιβλιογραφία Ασημόπουλος, Χ., Χατζηπέμου, Θ., Σουμάκη, Ε., Διαρεμέ, Σ., Γιαννακοπούλου, Δ. & Τσιάντης, Ι. (2008). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στο δημοτικό σχολείο: Απόψεις μαθητών, απόψεις εκπαιδευτικών. Παιδί και Έφηβος – Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία, 10(1) Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Oxford: Blackwell. Salmivalli, C. (1999). Participant role approach to school bullying: implications for interventions. Journal of adolescence, 22 4, 453-9 . Tattum D.P., &Lane D.A. (1989) Bullying in schools. London: Trentham Books Limited

Αρχική δημοσίευση

allaboutparents.gr | Positive Parenting

Μαρία Φούντα

Σχεσιακή Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία, Pgd

Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

Υπερείδου 6, Ηλιούπολη

6945494044

www.mariafounda.com